Edukacja prozdrowotna społeczeństwa.
Promowanie zdrowego stylu życia odbywa się poprzez edukację zdrowotną społeczeństwa. Społeczeństwo to zbiorowość ludzka zamieszkująca dany teren i posiadająca wiele wspólnych cech. Edukacja zdrowotna zaś jest procesem szkolenia ludzi w zakresie zdrowia, umożliwiającym im podejmowanie decyzji i odpowiedzialności za własne zdrowie. Dotyczy wszystkich aspektów zdrowia jednostki: fizycznego, psychicznego i społecznego. Powszechnie uznaje się, że edukacja zdrowotna winna przebiegać na trzech poziomach:
1. Podnoszenia poziomu wiedzy i umiejętności związanych z funkcjonowaniem własnego organizmu, chorobą oraz sposobami jej zapobiegania.
2. Podnoszenia poziomu wiedzy i umiejętności związanych z korzystaniem z systemu opieki zdrowotnej i pojmowaniem zasad jej funkcjonowania.
3. Zwiększenia poziomu świadomości względem czynników społecznych, politycznych i środowiskowych wpływających na zdrowie112.
Należy jednak zaznaczy, że edukacja zdrowotna, to nie tylko proces dydaktyczno-wychowawczy, prowadzony w placówkach oświatowych czyli edukacja formalna, ale także działania społeczne mające wpływ na zachowania ludzi. Jest długotrwałym procesem pomagania ludziom w zmienianiu się i adoptowaniu do poszczególnych faz życia, trwającym od chwili narodzin aż do śmierci. Początkowo przewagę w edukacji zdrowotnej człowieka mają działania wychowawcze. Dzieje się tak zwłaszcza w kształceniu dzieci i młodzieży. Proces ten toczy się pod kierunkiem zarówno rodziców, nauczycieli, jak i innych osób zaangażowanych w wychowanie. Na dalszym etapie rozwoju należy szczególnie zwrócić uwagę na wpływ środowiska fizycznego (miejsce zamieszkania), społecznego (rówieśnicy i media) oraz kulturowego (miejsce zdrowia w hierarchii wartości), które kształtują odpowiedzialność człowieka za zdrowie własne i innych113. Odnosi się do wszystkich "faz" zdrowia i choroby ludzi, począwszy od całkowicie zdrowych do chronicznie chorych i nie sprawnych, i służy temu, by maksymalnie zwiększali oni potencjał swego zdrowia. Jest skierowana na pojedyncze osoby, rodziny, różne grupy społeczne oraz całe społeczności. Obejmuje dostarczanie informacji, zakłada zmianę postaw i zachowań w kierunku utrzymania zdrowia. Ponadto ma pomóc ludziom w pracy nad tworzeniem zdrowszych warunków życia i ułatwiać im dokonywanie zdrowych wyborów. Obejmuje formalne i nieformalne nauczanie oraz uczenie się przy użyciu różnorodnych metod.
Edukacja zdrowotna ma za zadanie kształtowanie sposobów i warunków życia najbardziej optymalnych dla zachowania zdrowia, a także pełnienie funkcji mediacyjnej między ludźmi a ich środowiskiem, odnoszącej się zarówno do indywidualnych wyborów, jak i działalności społecznej. Celem edukacji jest wzrost odpowiedzialności społecznej za zdrowie, obecnie i w przyszłości114. Do zadań edukacji zdrowotnej należą:
1. Wdrożenie programu wszechstronnej edukacji zdrowotnej w szkole podstawowej i ponadpodstawowej (w tym profilaktykę uzależnień, zagrożenie HIV i AIDS oraz edukację seksualną) oraz stworzyć struktury wspierające jego realizację (system kształcenia przeddyplomowego i podyplomowego nauczycieli, doradztwo metodyczne, produkcję pomocy i materiałów dla uczniów i nauczycieli).
2. Nasilenie w środkach masowego przekazu edukacji w zakresie zdrowych stylów życia, z naciskiem na kontrolę własnego zdrowia oraz wskazywaniem sposobów zmiany stylu życia i radzenia sobie z głównymi przyczynami zagrożenia zdrowia.
3. Wzmocnienie zaplecza instytucjonalnego oraz usprawnienie systemu rozdziału środków niezbędnych do wdrażania programów edukacji zdrowotnej i projektów promocji zdrowia na poziomie lokalnym, regionalnym i krajowym.
4. Wdrożenie systemu kształcenia przeddyplomowego i podyplomowego kadr służby zdrowia oraz innych grup zawodowych w zakresie promocji zdrowia (dziennikarzy, pracowników samorządów lokalnych, nauczycieli, polityków i działaczy organizacji pozarządowych).
5. Stymulowanie i wspieranie projektów oraz działań dotyczących promocji zdrowia opartego na siedliskowym podejściu: zdrowe miasto, zdrowa gmina, szkoła, zakład pracy, szpital promujący zdrowie oraz zdrowy dom.
6. Rozwijanie poradnictwa w zakresie zdrowych stylów życia w tym: rodzinnego, psychologicznego, żywieniowego, antytytoniowego i antyalkoholowego.
7. Wspieranie aktywności samorządów lokalnych i organizacji pozarządowych w zakresie edukacji zdrowotnej i promocji zdrowia.
Proces edukacji zdrowotnej można zobrazować poniżej przedstawionym schematem.
Rys. 1. Proces edukacji zdrowotnej Źródło: Promocja zdrowia. Red. A. Andruszkiewicz, M. Banaszkiewicz. Wydaw. Czelej, Lublin 2008, s. 128
Głównymi aktorami promocji zdrowia powinni być sami ludzie, których do realizacji tych zadań należy przygotować poprzez kształcenie odpowiedniej świadomości prozdrowotnej i motywacji do działania oraz nieustanne zdobywanie odpowiedniej wiedzy i umiejętności. Niezbędną funkcję pełni tu edukacja zdrowotna, która ma swoje korzenie w dzieciństwie i młodości.
Według Antoniny Ostrowskiej edukacja zdrowotna w okresie dorastania polega na „ukazywaniu takich stylów życia, które są najbardziej sprzyjające stymulowaniu rozwoju osobowego, utrzymaniu zdrowia fizycznego oraz wykorzystaniu indywidualnych oraz zbiorowych potencjałów rozwojowych w celu wzbogacenia osobowości człowieka”115. W tym kontekście edukacja to zorganizowane zabiegi, których celem jest ukształtowanie w perspektywie czasowej – przy współudziale wychowanka – dojrzałej w pełni funkcjonującej jednostki. Proces ten bazuje na uświadomieniu faktu, że nasze świadome decyzje osobiste są głównymi determinantami naszego zdrowia. Zachowania zdrowotne dotyczą różnych zachowań związanych ze sferą zdrowia i ulegają modelowaniu przez całe życie. Tworzą się w dzieciństwie i młodości pod wpływem wiadomości i wzorów pochodzących z różnych źródeł.
Edycja zdrowotna stanowi główną strategię podnoszenia stanu zdrowia społeczeństwa i może być realizowana na wiele sposobów. Doniosłą rolę wtym zakresie odgrywa środowisko rodzinne oraz szkolne. Wspólne działania mogą przynieść bardzo duże efekty. Dziecko większość czasu spędza pod opieką domu rodzinnego, z którego wynosi wiele wzorów zachowań Schematy te będą potem powielane i utrwalane w kolejnych etapach życia. Rodzice powinni zadbać o to, aby wyniesione z domu „sposoby na życie” pozwoliły dzieciom w przyszłości maksymalnie wykorzystać swoją świadomość i wykształcone umiejętności do osiągnięcia zdrowia na możliwie wysokim poziomie. Działania rodziców mają spowodować wzrost świadomości zdrowotnej wśród młodzieży. Siła oddziaływania rodziny w promowaniu zdrowego stylu życia zależy od kultury zdrowotnej rodziców, czyli ich sposobu myślenia i działania w tym zakresie. Zachowania zdrowotne młodzieży kształtują się od wczesnego dzieciństwa, w procesie socjalizacji również w szkole. Socjalizacja jest procesem stałym, trwającym całe ludzkie życie. Przez całe życie jesteśmy zmuszani do uczenia się nowych ról społecznych. Zmieniający się wokół nas świat społeczny, nowe wydarzenia i wyzwania życiowe zmuszają nas do ciągłych zmian i ciągłej adaptacji. Edukacja zdrowotna w szkole dotyczy przekazywania wiedzy, jak również kształtowania postaw i zachowań, które mogą wpływać na styl życia, osiągnięcia w szkole oraz przyszłe życie młodego człowieka.
Jak wynika z badań przeprowadzonych dla miesięcznika Vita prasa jest głównym źródłem informacji na temat zdrowia, zaś największym autorytetem są lekarze. Podjęcie wspólnych stałych działań edukacyjnych jest najskuteczniejszą formą promocji zdrowia. W dziedzinie promocji zdrowia wielka rolę odgrywają także media, gdyż wpływają na znajomość zasad zdrowego stylu życia wśród społeczeństwa. Media, określane mianem „czwartej władzy”, pełnią obecnie szczególnie ważną rolę, nie tylko jako źródło bieżących informacji, lecz także jako element złożonego systemu komunikacji społecznej. Środki masowego przekazu, czyli mass media są jednym z narzędzi wykorzystywanych w propagowaniu zdrowego stylu życia, a więc stanowią ważny filar edukacji zdrowotnej. We współczesnej dydaktyce są jednym ze środków dydaktycznych, który pełni ważną rolę w promocji zdrowia. Polega ona na dostarczaniu niezbędnych informacji z zakresu nauk biomedycznych oraz kreowaniu pozytywnych zmian w postawach odbiorców116. Współczesne media staja się coraz częściej elementem systemu komunikacji, której celem jest propagowanie zdrowego stylu życia wśród różnych grup społecznych, a także zwiększanie świadomości dotyczącej zdrowia. Ważną rolę pełnią także medialne kampanie społeczne, które dotyczą między innymi profilaktyki zdrowotnej. Informacje o zdrowiu przekazywane są w mediach poprzez: zaplanowane audycje tematyczne – na przykład cykle programów telewizyjnych, plakaty, wystawy czy wydarzenia sportowe; reklamę „zdrowych” produktów oraz informacji na temat czynników szkodzących naszemu zdrowiu oraz kreowanie zdrowego trybu życia przez „gwiazdy” popularnych programów oraz seriali. Kształtują one w znacznej mierze nie tylko upodobania i gusty, ale dostarczają także wzorów do naśladowania, lansują nowe wartości i normy postępowania. Media prowadzą na dużą, często globalną skalę akcje oświatowe kierowane zarówno do dorosłych jak również do osób młodych, np. profilaktyka zakażeń HIV/AIDS, promocja zdrowego żywienia, „wojna” margaryny z masłem czy „wojna” z dopalaczami117. Do działań mediów należy również założenie portalu internetowego – www.aktywniepozdrowie.pl, który stanowi kompendium wiedzy na temat zdrowego odżywiania i aktywności fizycznej. Artykuły zostały opracowane przez naukowców z wiodących ośrodków badawczych i uczelni. Znaleźć tu można także przepisy kulinarne na zdrowe posiłki. Wszystkie propozycje zostały zbilansowane przez dietetyków. Na portalu zamieszczone są także różne propozycje gier ruchowych dostosowanych do średniego poziomu aktywności fizycznej. W największych miastach polski pojawiła się kampania billboardowa: „To śmieci tuczą dzieci". Plakat, zaprojektowany przez słynnego polskiego artystę - Andrzeja Pągowskiego - przedstawiał młodego człowieka nad talerzem pełnym fast foodów. Obraz spotkał się z bardzo dużym oddźwiękiem wśród dużej części społeczeństwa powodując dyskusję w mediach oraz różnych grupach społecznych. W dzienniku „Super Ekspress" przeprowadzono półroczną kampanię prasową – „Aktywnie po zdrowie" Był to szereg publikacji na temat stereotypów dotyczących stylu życia współczesnego społeczeństwa. Szczególnie podkreślony został temat dotyczący odżywiania się dzieci, wszechobecności cukru w produktach spożywczych oraz umiejętności czytania etykiet. Treści promowane na łamach dziennika „Super Express" miały też zwracającą uwagę formę graficzną i wydawniczą. Były to czterostronicowe dodatki weekendowe stanowiące oddzielną całość, wraz z zajawkami obecnymi na pierwszej stronie oraz przepisami kulinarnymi na zdrowe i zbilansowane potrawy. W dodatkach przedstawiano także relacje ze szkół biorących udział w Programie. Wszystkie te elementy znalazły się również w internetowym wydaniu Super Expressu, które śledzi ponad 1,2 mln internautów miesięcznie118.
Dzięki takim działaniom Polacy kojarzą zdrowy styl życia przede wszystkim z uprawianiem sportu, aktywnością fizyczną i racjonalnym odżywianiem. Jednak na co dzień dbają o zdrowie pasywnie. Praktykowane przez nich formy zdrowego stylu życia to: zażywanie witamin, wydłużony sen - minimum 8 godzin na dobę, picie dużej ilości wody mineralnej dziennie i spacery jako forma ćwiczeń fizycznych. Dalsze miejsca w działaniach związanych ze zdrowym stylem zdrowia zajmują tak ważne kwestie jak: uprawianie sportu, ograniczanie używek oraz unikanie stresu. Na szarym końcu wymieniają regularne poddawanie się badaniom lekarskim i zdrowotną dietę. Jak wynika z badań miesięcznika VITA, Polacy mają świadomość, że zdrowe odżywianie jest bardzo ważnym elementem zdrowego stylu życia. Większość Polaków deklaruje, że przynajmniej raz w tygodniu spożywa owoce, warzywa, mleko i drób. Nadwaga jest najczęściej wskazywana jako problem zdrowotny, zwłaszcza po 35 roku życia. Według raportu „Zdrowy styl życia w opinii Polaków” wykonanego na zlecenie Vity - „Jestem zdrowy, mam dobre samopoczucie i nic mi nie dolega” – odpowiada 60% badanych. Tymczasem ponad 60% dorosłych Polaków ma podwyższony poziom cholesterolu we krwi, a ponad 8 mln osób nadciśnienie. Są to główne przyczyny chorób układu krążenia, które z kolei powodują ponad 50% zgonów w Polsce. Pozytywnym faktem jest to, że w ciągu ostatnich 10 lat śmiertelność z powodu chorób układu krążenia spadła o około 30% gdyż, Polacy jedzą więcej owoców, warzyw, tłuszczów roślinnych i drobiu. Prof. Wojciech Drygas, kierownik Katedry Medycyny Społecznej i Zapobiegawczej Uniwersytetu Medycznego w Łodzi, z kolei w badaniach zwraca uwagę na fakt, że: „ponad 8% osób nie podejmuje żadnych działań profilaktycznych.” Dotyczy to w szczególności chorób cywilizacyjnych119. W opinii Polaków również ważny jest wysiłek fizyczny. Wśród badanych sport i aktywność fizyczna są na pierwszym miejscu w zasadach zdrowego stylu życia. Tymczasem na pytanie z jakiej formy aktywnego wypoczynku korzystamy minimum raz w miesiącu – odpowiadamy, że głównie spacerujemy (71,1%) lub jeździmy na rowerze (43,7%). Niestety, 14% Polaków przyznaje, że nie uprawia regularnie żadnego sportu. Jedna trzecia badanych poprzestaje na jednej formie aktywności – spacerach. Bardziej forsowne formy aktywności uprawiamy rzadko. Aktywny wysiłek fizyczny deklarują przede wszystkim ludzie młodzi (do 24 roku życia). Interesujące są również wyniki projektu badawczego "Styl życia a zdrowie" zrealizowanego przez prof. dr Antoninę Ostrowską z Instytutu Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk120. Celem jej pracy była identyfikacja czynników społecznych, które w polskich warunkach są przede wszystkim odpowiedzialne za realizację zachowań związanych ze zdrowiem. Przedmiotem dokonanych analiz były preferencje żywieniowe, konsumpcja alkoholu i tytoniu, aktywność fizyczna, utrzymywanie należnej wagi ciała, korzystanie z profilaktyki medycznej, zachowania seksualne, jakość snu oraz sposoby radzenia sobie ze stresem. Badania wykazały, iż zachowania prozdrowotne nie są naszą mocną stroną. Najsilniej determinowane są one przez płeć i wiek, a dopiero w dalszej kolejności przez takie czynniki, jak wykształcenie czy zamożność. Polki częściej niż Polacy realizują wzór zachowań prozdrowotnych i wykazują większą niż mężczyźni dbałość o zdrowie. Trudno natomiast jednoznacznie określić wpływ wieku na zachowania sprzyjające zachowaniu zdrowia. W różnych grupach wiekowych na czoło wysuwają się odmienne zachowania prozdrowotne. Nie ulega natomiast wątpliwości zależność między stylem życia a wykształceniem. Jego wpływ jest wyraźny, wyższy od wpływu na zachowania prozdrowotne stopnia zamożności. Zdaniem prof. dr Antoniny Ostrowskiej znaczną rolę wykształcenia dla kształtowania prozdrowotnych stylów życia i - co za tym idzie - potencjału zdrowia społeczeństwa muszą uwzględniać inwestycje w wykształcenie obywateli. Wykształcenie jest bowiem nie tylko kapitałem ludzkim determinującym miejsce jednostek w społeczeństwie i ich szanse społeczno-ekonomiczne, ale także ich zdrowie i długość życia. Ważnym elementem jest także partnerstwo polityki społecznej z instytucjami życia społecznego i gospodarczego w tworzeniu warunków umożliwiających wszystkim obywatelom dokonywanie prozdrowotnych wyborów życiowych.
Akcje edukacyjno-informacyjne skierowane są również do młodego pokolenia, tak by działania związane z profilaktyką rozpocząć już od najmłodszych lat. Działania profilaktyczne skierowane powinny być na najmłodsze pokolenie. Jednak według tych badań jedynie 60% rodziców stara się nauczyć swoje dzieci zdrowego stylu życia121. Zdrowy styl życia przekazywany dzieciom to przede wszystkim zdrowa kuchnia. Jednak tylko co dziesiąty rodzic zachęca swoje dziecko do jedzenia dużej ilości warzyw i owoców, a co piąty do uprawiania sportu.
Popularne Wydawnictwa Oświatowe także wyjaśniają znaczenie zdrowego stylu życia dla zachowania zdrowia oraz praktycznego komfortu życia jednostki. Należą do nich: Wydawnictwo Klub dla Ciebie, Wydawnictwo Pedagogiczne Operon, Oficyna Wydawnicza „Vocatio”, Wydawnictwo Michalineum, Wydawnictwo In Rock, Fundacja Źródła Życia, Wydawnictwo Medium, Unia, Firma Księgarska Serwis a także Wydawnictwo Instytutu Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk.
Indywidualne poszukiwania różnych informacji na temat zdrowego stylu życia w Internecie to przykład kolejnych działań edukacyjnych społeczeństwa. Powszechny dostęp do informacji zdrowotnej wykorzystywany jest jako instrument w marketingu „przemysłu zdrowotnego”122. Znane strony internetowe promujące zdrowy stylem życia to: www.aktywniepozdrowie.pl, www.zdrowo-zyc.pl, www.profesor.pl oraz www.spec.pl.
Według badań, największy wpływ na zachowania zdrowotne społeczeństwa mają seriale emitowane w telewizji, których bohaterowie kształtują podejście widza do zagadnień związanych ze zdrowiem. Twórcy seriali mają świadomość tego oddziaływania, dlatego też włączają w scenariusz ważne kwestie dotyczące zdrowia, np. profilaktyki chorób, leczenia nałogu alkoholowego oraz uzależnienia od środków odurzających.
Włączenie telewizora czy radia, wejście do supermarketu, zakładu pracy, spojrzenie na czasopisma nieustannie konfrontuje nas z produktami i zachowaniami, które są „niezbędne” dla zachowania zdrowia.
W ciągu ostatnich lat zainteresowanie promocją zdrowia, a zwłaszcza zdrowym stylem życia, przekroczyło znacznie obszar oddziaływania „sektora zdrowia”. Moda na „styl życia” sprawia, że pojęcie to staje się coraz bardziej urynkowione. Celem tego jest coraz efektywniejsza konsumpcja, np. nabywanie zdrowej żywności czy korzystanie z „odnawiających biologicznie” usług. Zdrowy styl życia staje się nie tylko konstruktorem biopsychospołecznym, ale i rynkowym123.
komentarze
Copyright © 2008-2010 EPrace oraz autorzy prac.